De anonieme terrorist van na 11 september 2001 heeft even plaatsgemaakt voor een "totale idioot" - de woorden van premier Mark Rutte afgelopen vrijdag. De 'gek' is Anders Behring Breivik die op 22 juli 2011 op het eiland Utøya 69 deelnemers aan een politiek zomerkamp doodschoot. We zouden graag willen dat Breivik inderdaad een totale idioot is. In dat geval is hij een on-mens aan wie alle Westerse menselijke normen en waarden vreemd zijn. Voor een idioot kunnen wij niet verantwoordelijk zijn. En kunnen we, na alle gangbare rituelen te hebben volbracht, overgaan tot de orde van de dag, zoals we gewend zijn in het Westen.
Het waanzinnige beeld van Hitler
Op dezelfde wijze zijn wij vaker omgegaan met het kwaad. Als voorbeeld neem ik het spook van de 20e eeuw, Adolf Hitler (1889-1945). Wie in de zoekmachine van de Internet Movie Database als trefwoord ‘Hitler’ invoert, krijgt meer dan 182 films met ‘Hitler’ in de titel (bezocht op 15 augustus 2011). In deze en andere films over Hitler wordt hij afgebeeld als een onwerkelijk onmens of in het beste geval als een schertsfiguur. Hitler? Dat is de onvoorstelbare kluns die zich in The Magic Face (1951) laat afslachten door zijn bediende. Een man die zo wild tiert en raaskalt dat hij niet meer te verstaan en te begrijpen is (The Great Dictator, 1940 en Hitler, 1962). Of hij praat en beweegt als een megalomane maniak met een grimas die zijn kwade inborst benadrukt (Hitler - The Last Ten Days, 1973). Hij is een variéténummer (The Producers, 1968) of een gesjeesde kunstenaar die de oorlog als een performance beschouwt (Max, 2003). En als hem al enige nuance wordt toegedicht, dan spreekt hij Engels met een mal Duits accent (The Bunker, 1981) - zie ook Ockhuisen, 2004.
Der Untergang
Hitler neerzetten als een on-mens-elijk wezen maakt zijn daden niet verklaarbaar, maar wel hanteerbaar. Immers, voor een weeffout in de geschiedenis kunnen wij zelf moeilijk verantwoordelijk gesteld worden. Niet voor niets krijgt filmregisseur Oliver Hirschbiegel met zijn film Der Untergang (2004) emmers kritiek over zich uitgestort, omdat hij Adolf Hitler ook als een mens presenteert, ontdaan van alle mystificaties. Geheel in lijn hiermee omschrijft historicus Joachim Fest (geciteerd in Verbeek, 2004: 3) Hitler als volgt:
Hitler wás een mens, hij behoorde nu eenmaal tot de mensheid, we kunnen hem niet naar een andere planeet verplaatsen. Hij maakt deel uit van onze wereld en met die verschrikkelijke wetenschap zullen we moeten leren leven.
En toen kwam Breivik
Ook Anders Breivik behoort tot de mensheid, maakt deel uit van onze wereld en zou een medepassagier in de bus of trein geweest kunnen zijn. Wellicht kunnen we morgen niet gerust gaan slapen, omdat hij normaal blijkt te zijn in zeer vele opzichten. En dus geen 'totale idioot'. Die gedachte doet de Westerse grondvesten schudden: onze samenleving is niet rede-lijk en is niet in alles be-grijp-elijk.
Literatuur
Ockhuysen, Ronald (2004), Het naakte spook. Der Untergang van Oliver Hirschbiegel. In: www.cinema.nl (bezocht op 4-11-2004).
Verbeek, Hans (2004), Berlijn na de oorlog. In: VARAtvmagazine (film)special, oktober 2004
